به گزارش فرقه نیوز و به نقل از خبرگزاری مهر، حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، مقاله ای با عنوان «عقلانیت، پیشرفت و انحطاط علمی» به نگارش درآورده است که در ادامه می آید:
چکیده
پرسش اصلی این نگاشته، به ترابط مسئله عقلانیت و مسئله پیشرفت یا انحطاط علمی است. سؤال این است که آیا گزینش مدل عقلانیت در توسعه علمی مؤثر بوده است؟ قلمرو علم در این بحث، علوم طبیعی و انسانی ـ نه مطلق علوم ـ است. پیش فرض تحقیق، حرمت نهادن به ذات علوم طبیعی و انسانی و ضروری دانستن آنهاست و فرضیه تحقیق این است که عقلانیت معرفتی و اجتماعی، اگر صوفیانه و رذیلت محورانه باشد، دانش طبیعی و انسانی رشد نمی کند و اگر مدل عقلانیت جامع نگر اسلامی و فضیلت محورانه باشد، جامعه علمی در عرصه گفته شده به تعالی می رسد و آسیب های عقلانیت مدرنیته و عقب ماندگی عقلانیت صوفیانه را مبتلا نمی شوند. این مقاله، علاوه بر تبیین نظریه برگزیده به بیان دیدگاه های مختلف دانشمندان معاصر پرداخته است.
درآمد سخن
مسئله پیشرفت و انحطاط مسلمانان، یکی از مباحث گسترده‌ای است که از زمان‌های گذشته اندیشمندان، متفکران و مصلحان اجتماعی به آن پرداخته اند. قرآن، عوامل گوناگونی برای انحراف و انحطاط جوامع معرفی کرده است. از دیدگاه قرآن، نزاع و اختلافات نفسانی، [۲] ظلم و ستم نمودن، [۳] کفران و انحطاط اخلاقی، [۴] اعراض از فرمان خداوند، [۵] گناه و انحطاط اخلاقی، [۶] مهم ترین عوامل انحطاط و سقوط جوامع بشری به شمار می‌آیند. قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم‌السلام)، کلمه رشد در برابر غیّ را به کار می‌برند؛ برای نمونه خداوند سبحان می فرماید: «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَه الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» [۷] یعنی: اکراهی در دین نیست (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است. پس کسی که به طاغوت کافر شود و به خدا ایمان آورد، به ریسمان محکمی چنگ زده است که گسستن برای آن نیست و خداوند، شنوا و داناست. بزرگان حوزوی و دانشگاهی نیز در این مقوله سخنان ارزشمندی بیان کرده‌اند.
پرسش اصلی این است که آیا رابطه ای میان عقلانیت و پیشرفت یا انحطاط علمی وجود دارد؟ و آیا می توان ادعا کرد که مدل خاصی از عقلانیت در تحقق پیشرفت یا انحطاط علمی مؤثر است یا خیر؟
پیش از پرداختن به پرسش اصلی پیش گفته لازم است تا مفاهیم کلیدی این نگاشته تبیین گردند تا هم گستره بحث وهم محل نزاع و نیز فرضیه تحقیق معلوم شود.
مقصود نگارنده از علم در این نگاشته، علوم طبیعی و انسانی است، نه هرگونه دانش بشری و دینی اعم از فلسفه، فقه، کلام، عرفان و غیره و مقصود از عقلانیت، نگرش عام انسان به هستی، طبیعت و انسان و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی است. به عبارت دیگر، عقلانیت به دو دسته عقلانیت معرفتی و عقلانیت اجتماعی تقسیم می شود؛ عقلانیت معرفتی، از سنخ نگرش و بینش، و عقلانیت اجتماعی از سنخ منش، کنش و ارزش های فرهنگی و اجتماعی است. عقلانیت معرفتی از جنس شناخت و عقلانیت اجتماعی از جنس ارزش است.
توسعه یا پیشرفت (Development) یکی دیگر از واژه‌های کلیدی بحث است که با بار معنایی ویژه‌ای از مغرب زمین به ارمغان آمده است. این واژه در دوران مشروطیت با عنوان ترقی مطرح گردید و ممالک راقیه به کشورهایی اطلاق می‌شد که مترقی و پیشرفته بودند. توسعه در لغت، به معنای وسعت دادن است و برخی آن را در اصطلاح، دستاوردی بشری و یک مسلک و ایدئولوژی دانسته‌اند که به صورت یک فرایند پیوسته به ارزش ها ظاهر می‌گردد. (پراساد میسرا، ۶) دو دیدگاه در باب معنای توسعه وجود دارد: برخی بر این باورند که مقصود از توسعه در جهان امروز، صرفاً توسعه اقتصادی با معیارها و موازین خاص است و اگر گاهی سخن از توسعه فرهنگی هم به میان بیاید، مقصود آن فرهنگی است که در خدمت توسعه اقتصادی قرار گیرد. چنان که وقتی از آموزش سخن به میان می آید، هرگز آن آموزش عام که ما از این کلمه ادراک می‌کنیم مورد نظر نیست بلکه منظور آموزش متد و ابزار توسعه است. جوامع در جهان نیز بر اساس این میزان، به جوامع توسعه یافته و توسعه نیافته تقسیم می‌شوند. (آوینی، ۱۳۸۴: ۷) عدۀ دیگری نیز توسعه را فراتر از امور اقتصادی دانسته‌اند و به رشد اقتصادی در قالب افزایش سریع و پایدار تولید سرانه ناخالص ملی یا داخلی و میزان تشکیل ناخالص سرمایه ثابت تفسیر نکرده‌اند.
مقصود ما در این نوشته از پیشرفت و توسعه، توسعه علمی و در مقابل آن انحطاط علمی است. نگارنده بر این باور است که توسعه علمی، زیر بنای توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است و تا پیشرفت علمی تحقق نیابد، نباید پیشرفت های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را انتظار داشت. پیشرفت علمی می تواند معنای گسترده ای داشته باشد که هر نوع رشد علمی را شامل شود، ولی نگارنده در اینجا تنها به یک بخش از پیشرفت علمی یعنی پیشرفت علمی در عرصه علوم طبیعی و انسانی توجه دارد.
پیش فرض ما این است که جامعه اسلامی در طول تاریخ، گرفتار فراز و نشیب هایی بوده است. جوامع اسلامی در مقطعی از تاریخ به رشد و توسعه علمی به ویژه علوم طبیعی و انسانی بها داده و جایگاه و اهمیت ویژه ای را برای آن در نظر گرفته اند. بزرگانی همچون «بوعلی» در طبیعیات، ریاضیات و پزشکی و «ابوریحان بیرونی» در مردم شناسی، نجوم و ریاضیات و «ابن خلدون» در جامعه شناسی و مردم شناسی توانستند هم به بومی سازی و توسعه علوم برگرفته از یونان و روم بپردازند و هم موفق به تولید علوم جدیدی همچون جامعه شناسی و مردم شناسی شدند. جامعه اسلامی از قرن ششم به بعد گرفتار نوعی انحطاط و عقب ماندگی شد و این علوم به زوال گرایید و به مرور زمان، نیازها به سمت دنیاگریزی و آخرت گرایی و بی توجهی به علوم طبیعی و انسانی رفت. رشد و توسعه علوم طبیعی و انسانی از نظر ما، امری مطلوب و ضروری است و فاصله گرفتن از آنها و وابستگی به کشورهای بیگانه در این علوم نشانه انحطاط و عقب ماندگی است. بنابراین پیش فرض ما بر خلاف عده‌ای است که علوم طبیعی و انسانی را نشانه انحطاط جوامع بشری می دانند. (نصیری، ۱۳۸۱) البته علوم طبیعی و انسانی موجود در غرب گرفتار پاره ای از مبانی هستی شناسی، انسان شناسی، معرفت شناسی و غیره است که از این جهت جامعه انسانی را گرفتار انحطاط می کند ولی ذات علوم طبیعی و انسانی برگرفته از عقل، تجربه و مبتنی بر مبانی صحیح، باعث توسعه انسانی و دوری گزینی از این علوم باعث انحطاط جوامع بشری است.
حال که مفاهیم کلیدی و پیش فرض ها روشن شد، سؤال اصلی، دقیق تر فهمیده می شود. پرسش اصلی این است که آیا بین عقلانیت معرفتی و اجتماعی از یک طرف و رشد و توسعه یا انحطاط علوم طبیعی و انسانی نسبتی وجود دارد؟ به عبارت دیگر، چرا علوم طبیعی و انسانی در مقطعی از تاریخ جوامع اسلامی به افول گرایید؟ آیا این حادثه با گرایش به مدلی از عقلانیت معرفتی و اجتماعی پیوندی دارد؟ پاسخ و فرضیه نگارنده، مثبت است و بر این باور است که مدل عقلانیت معرفتی و اجتماعی اسلامی در یک مقطع زمانی باعث رشد و پیشرفت علمی و مدل عقلانیت معرفتی و اجتماعی صوفیانه باعث زوال دانش طبیعی و انسانی شده است.
روش شناسی پاسخ یابی به سؤال پیش گفته، مطالعه تاریخی تطور دانش در جوامع اسلامی است.
دیدگاه‌های پیشرفت و انحطاط
مسئله پیشرفت و انحطاط مسلمانان، از حمله روس ها به ایران مورد توجه قرار گرفت و ایرانیان به یکباره متوجه رشد جوامع پیشرفته و عقب ماندن جوامع اسلامی شدند. این توجه و شناخت باعث شد تا به فکر کشف علل انحطاط برآیند و راهکارهایی را ارائه دهند. «سیدجمال الدین اسدآبادی» یکی از مصلحان بزرگ اجتماعی بود که تمام عمر خود را صرف ترقی مسلمین و آگاه ساختن آنان از عقب‌ماندگی کرد. وی عوامل ذیل را دردها و مشکلات جامعه اسلامی برشمرده است:
۱ـ استبداد حکّام؛ ۲ـ جهالت و بی خبری تودۀ مسلمان و عقب ماندن آنها از کاروان علم و تمدن؛ ۳ـ نفوذ عقاید خرافی در اندیشه مسلمانان و دور افتادن آنها از اسلام نخستین؛ ۴ـ جدایی و تفرقه میان مسلمانان به عناوین مذهبی و غیرمذهبی؛ ۵ـ نفوذ استعمار غربی.
ایشان برای رهایی از این دردها و بدبختی‌ها از همه امکانات، مسافرت‌ها، تماس‌ها، سخنرانی‌ها، نشر کتاب، مجله، تشکیل حزب و جمعیت، حتی از خدمت در ارتش، بهره جست. وی راه و چاره را در امور زیر می‌دانست:
«۱ـ مبارزه با خودکامگی مستبدان؛ ۲ـ مجهزشدن به علوم و فنون جدید؛ ۳ـ بازگشت به اسلام نخستین و کنارگذاشتن خرافات و پیرایه‌ها و سازوبرگ هایی که در طول تاریخ به اسلام نسبت داده اند؛ ۴ـ ایمان و اعتقاد به مکتب؛ ۵ـ مبارزه با استعمار خارجی، اعم از استعمار سیاسی و فرهنگی؛ ۶ـ اتحاد مسلمین؛ ۷ـ دمیدن روح پرخاشگری، مبارزه و جهاد به کالبد نیمه جان جامعه اسلامی؛ ۸ ـ مبارزه با خودباختگی در برابر غرب». (مطهری، بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، ۱۳۶۵: ۲۰ـ ۲۹) علاوه بر مطالب پیش گفته، سیدجمال، اساسی‌ترین عامل انحطاط جوامع مسلمین را نقص روح فلسفی دانسته است و سایر رذایل اخلاقی، تفرقه و تشتّت را به دنبال آن ذکر می کند. پس بحران جهان اسلام از دیدگاه او دو وجه اساسی دارد؛ اول، وجه فلسفی و عقلانی که بنیادی‌تر است. دوم، وجه اخلاقی که به تبع اولی پدید می‌آید. ضعف سیاسی و اقتصادی و بی‌نظمی اجتماعی همه، ریشه در آن دو وجه بحران دارد. سیدجمال تلاش می کند تا با زمینه سازی تأسیس یک عقلانیت جدید، بحران را رفع و دردهای جهان اسلامی را درمان کند.
عقلانیت جدید فلسفی او بر نوعی فلسفه تاریخ نگری برآمده از قرآن مبتنی است. وی در نقد حکمت رایج می‌نویسد: «علم حکمت، آن علمی است که بحث از احوال موجودات خارجیه می‌کند و علل اسباب و لوازم و ملزومات آنها را بیان می‌کند و عجیب آن است که علمای ما صدری و شمس البارعه می‌خوانند و از روی فخر، خود را حکیم می‌نامند و با وجود این، دست چپ خود را از دست راست نمی‌شناسند و نمی‌پرسند که ما کیستیم و چیستیم و ما را چه باید و چه شاید و هیچ‌گاه از اسباب این تار برقی‌ها و آگنیپوت ها و ریل‌گارها سؤال نمی‌کنند». (اسدآبادی، ۱۳۵۸: ۹۳ – ۹۴) پس روشن می‌گردد که طبق دیدگاه سیدجمال، رواج و گسترش تقلید و پیدایش بحران عقلانیت و در نتیجه فساد و تباهی اخلاقی، حلقه‌های پی‌درپی زنجیره علل و عوامل انحطاط مسلمین را تشکیل می‌دهند. (رحمانیان، ۱۳۸۲: ۱۳۵)
«اقبال لاهوری» در آغاز قرن بیستم توانست به خوبی راه سیدجمال الدین اسدآبادی را طی کند و به پرورش و معرفی راهکارهای سیدجمال بپردازد. وی در دیوان خود، به آگاه سازی مردم مسلمان پرداخت و عوامل ذیل را در باب پیشرفت و انحطاط مطرح کرد:
۱ـ تفرقه و از دست دادن اتحاد مسلمین: مسلمین از دیدگاه اقبال، زمانی به انحطاط و ضعف کشیده شدند که وحدت و یکپارچگی خویش را از دست داده، تحت شعارهای بی محتوای استعمارگران قرار گرفتند. وی در اشعارش می‌گوید:
کار خود را امتّان بـردند پیش تو ندانی قیمت صحرای خویش
امتـی بـودی امـّم گـردیده‌ای بزم خود را خـود زهم پاشیده‌ای
اهل حق را زندگی از قوت است قـوت هر ملت از جمعیت است
رأی بی قوت همه مکر و فسون قوت بی رأی جهل است و جنون
۲ـ احساس حقارت و از خود بیگانگی در مقابل بیگانگان: باور نداشتن خود و توانایی های خود در برابر بیگانگان نیز از مباحث مهم و مورد توجه اقبال بوده است و می گوید:
وای ما، ای وای این دیر کهن تیغ «لا» در کف تو داری نه من
دل ز غیر الله بپرداز ای جوان این جهان کهنه درباز ای جوان
آه از قومی که چشم خویش بست دل به غیرالله داد از خود گسست
تـا خـودی در سینه ملّت بمرد کوه کاهی کرد و باد او را ببرد
۳ـ روی گردانی از اسلام: عامل اصلی عقب ماندن مسلمانان، دوری گزیدن از قرآن است. وی می فرماید:
مسلم از سرّ نبی بیگانه شد باز این بیت الحرم بتخانه شد
از منات و لات و عزی و هُبَل هر یکی دارد بتی اندر بغل
۴ـ اسیر فرنگیان: اقبال که به کشورهای مختلف سفر کرده بود از ماهیت پلید آنها به خوبی آگاهی داشت، لذا در دیوانش، همه جوانان را از این اسارت آگاه می‌سازد:
مسلمانی که در بند فرنگ است دلش در دست او آسان نیاید
ز سیمایی که سودم بر در غیر سجود بوذر و سلمان نیاید
اقبال، علاوه بر ذکر دردها، به درمان آنها نیز پرداخته که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱ـ تطهیر و تهذیب اندیشه: وی معتقد بود قدم اول، اندیشه‌سازی و رفع آلودگی از دانسته‌های پیشین است:
زندگی از گرمی ذکر است و بس حّریت از عفت فکر است و بس
چون شود اندیشه قومی خراب ناسره گردد به دستش سیم ناب
میرد اندر سینه‌اش قلب سلیم در نگاه او کـج آیـد مستقیم
برکران از حرب و ضرب کائنات چشم او اندر سکون بیند حیات
موج از دریاش گم گردد بلند گوهر او چون خزف نا ارجمند
پس نخستین بایدش تطهیر فکر بعد از آن آسان شود تعمیر فکر
۲ـ یادآوری تمدن اسلامی: آگاهی از میراث گذشته، مهم ترین عامل هویت سازی آدمیان و نسل های بعدی است که اقبال بر آن تأکید داشته است:
عصر حاضر زاده ایام توست مستی او از می گلنام توست
شارح اسرار او تو بوده‌ای اولین معمار او تو بوده‌ای
۳ـ افشای گوهر مغرب زمین: بسیاری از مردم تصویر غول آسایی از غرب دارند، در حالی که غرب، گرفتار افسون و فتنه هاست.
ای ز افسون فـرنگی بی خبر فتنه‌هـا در آستیـن او نـگـر
از فریب او اگر خواهی امان اشترانش را ز حوض خود بران
حکمتش هر قوم را بیچاره کرد وحدت اعرابیان صد پاره کرد
تا عرب در حلقۀ دامش فتاد آسمان یکدم امان او را نداد
اقبال، بر خلاف پاره ای از روشنفکران مسلمان، برای حل مشکلات مسلمانان و مسئله انحطاط جامعه اسلامی، تئوری پروتستانتیسم و لوتریسم اسلامی را مطرح نمی کرد و بر این باور بود که بت کلیسایی در اسلام وجود ندارد تا برای شکستن آن حاجتی به لوتر باشد ولی بر احیای علوم اسلامی و پیشرفت در عرصه علوم و تکنولوژی تشویق و تأکید می‌کرد. (اقبال، ۱۳۷۲: ج۲، ۵۰۴) اما برای دست یابی به پیشرفت از الگوگیری کشوری همچون ترکیه پرهیز می داد و به احتیاط توصیه می کرد. (ر. ک: اقبال لاهوری، احیای فکر دینی، ۱۷۵)
وی از جهل و ناآگاهی افراد عوام و تحصیلکرده از معارف اسلامی رنج می‌برد و به مسلمانان هشدار می داد که پذیرش علم و تکنولوژی غرب به معنای دوری از اندیشه اسلامی نیست. (اقبال، ۱۳۷۲: ج۲، ۵۰۴) البته وی علوم اسلامی برگرفته از حکمت یونانی را قبول نداشت و بر احیای علوم اسلامی سفارش می کرد. (همان) بازگشت به اسلام نخستین (ساکت، ۱۳۸۵: ۶۳۴) و بازیابی استقلال و عظمت مسلمانان (اقبال، ۱۳۷۲: ج۱، ۴۰) آرزوی اصلی اقبال بود. وی برای فقه به عنوان راهنمای آموزش معیشت جامعه اسلامی ارزش می دانست. (اندیشههای اسلامی اقبال، ۸؛ اقبال، ۲) اقبال برای تحقق اتحاد میان مذاهب مسلمین، انجمن تشکیل داد ولی مردم، به طرح او اعتنا نکردند. (اقبال، ج۲، ۱۳۷۲، ۷۸۵؛ در شناخت اقبال، مقالۀ «اقبال، اتحاد عالم اسلام و جهان اسلام»، ۴۳)
روشنفکران دوره مشروطه، گروه دیگری هستند که درباره علل و عوامل انحطاط و عقب‌ماندگی مسلمانان مطالبی ارائه کرده اند؛ هر چند به یکسان سخن نگفته‌اند. برای نمونه، میرزا فتحعلی آخوندزاده، سه نظریه «خط و الفبا»، «اسلام» و «چیرگی عرب» را عوامل مهم عقب‌ماندگی و انحطاط می‌داند و چیرگی عرب بر ایران را علت بنیادین و آغازین انحطاط معرفی می‌کند. وی دوران ایران باستان را دوران درخشان و دوران اسلامی را دوران ظلمانی می‌انگارد. (آخوندزاده، ۱۳۵۷) در حالی که، مهم ترین عامل پذیرش اسلام توسط ایرانیان، پیام روح‌بخش و نورانی اسلام و غلبه بر فرهنگ ظلمانی ایران باستان بوده است و پیشرفت علمی و فلسفی ایرانیان، پس از شکوفایی اسلام نیز دلیلی بر رد ادعای آخوندزاده است.
میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، علت انحطاط و عقب‌ماندگی را بر شرایط معرفتی و فرهنگی بنیاد نهاد. او راز پیشرفت غرب را پیدایش و رشد علم سیاست می‌دانست و سرّ عقب‌ماندگی ایران را ناتوانی تفکر و فرهنگ سیاسی سنتی معرفی می‌کرد. اهمیت دادن به خواست و اراده و بینش شخص یا اشخاص صاحب قدرت و بی‌اعتنایی به آزادی، نیرو و مسئولیت توده مردم، منشأ استبدادپروری و در نهایت انحطاط سازی می‌باشد. پس در نگرش ملکم‌خان، نظریه «استبداد، عامل عقب‌ماندگی»، معلول نظام فرهنگی استبدادپرور است. (طباطبایی، بی‌تا) اما وی عوامل پیدایش این نظام فرهنگی را مشخص نکرد. از طرف دیگر، وی به نقش استعمار و توطئه‌های غربیان و جنایت و خیانت روشنفکران در پیدایش نظام فرهنگی استبدادپرور، سخنی نمی‌راند.
روشنفکران دینی در این باب، گفتمان‌های متنوعی عرضه داشته‌اند. مهندس بازرگان در بیشتر نگاشته ها و سخنرانی‌های خود به این مسئله پرداخته است. [۸] وی عواملی چون: معرفت دینی غلط، تقلید کورکورانه، بی نهایت کوچک ها، روحیه بی‌عملی، مسئولیت‌گریزی، جبرگرایی، خودپرستی، تصوف، استبداد سیاسی، عهدشکنی با خدا را مطرح می‌سازد. در حالی که اسلام به کار و تلاش توصیه کرده و بر عوامل منفی پیش گفته خط بطلان کشیده است. (بازرگان، ۱۳۷۸: ج۸) بازرگان بعد از کشف انحطاط، جهت رشد و حرکت جامعه و جلوگیری از عقب‌ماندگی مسلمین، روش‌های فهم اجتماعی دین، بازگشت به قرآن، آفت و آسیب‌شناسی، خرافه زدایی، اصلاح دستگاه روحانیت و عمل گرایی را پیشنهاد می‌دهد و به صراحت از قلمرو وسیع دین سخن می‌راند. [۹] وی در باب دین اسلام می‌گوید: برخلاف دین موسی که توجه به دنیا داشت و دین عیسی (علی نبینا و علیهم‌السلام) که تعلیم اخلاق و آخرت را می‌داد دین آخرالزمان جامع دنیا و آخرت و اداره کننده کلیه شئون حیاتی اعم از مادی و معنوی یا فردی و اجتماعی است. (مرجعیت و روحانیت، ۱۱۰)
دکتر علی شریعتی یکی دیگر از روشنفکران پیش از انقلاب، بدون بهره گیری از یک اسلوب علمی و ارائه یک نظریه منسجم و منظم، به طور پراکنده به علت‌شناسی انحطاط پرداخته و عواملی چون: زر و زور و تزویر، مرگ روح اجتهاد، تقدم یافتن فرهنگ بر ایدئولوژی، یونان زدگی و هند زدگی یعنی فلسفه‌گرایی، تصوف زدگی، آخرت‌گرایی افراطی را به عنوان مهم ترین عوامل انحطاط مسلمانان نام می‌برد. (شریعتی، ۱۳۶۱: ج ۱۶، ۱۷ و ۱۹ ـ ۲۹)
امام خمینی (ره) بیش از دیگران در سخنان و نوشته‌های هدایت گستر خود درباره گرفتاری‌ها و عوامل عقب ماندگی مسلمین، مطالب آموزنده‌ای ارائه نموده است. وی حکومت‌های فاسد حاکم بر جوامع مسلمان را عامل مهم عقب ماندگی دانسته‌اند. امام(ره) در توضیح این عامل می‌فرماید:
«مشکل مسلمین، حکومت‌های مسلمین است. این حکومت‌ها هستند که به واسطه روابط شان با ابرقدرت‌ها و سرسپردگی‌شان به ابرقدرت‌های چپ و راست، مشکلات را برای ما و همه مسلمین ایجاد کرده‌اند. اگر این مشکل از پیش پای مسلمین برداشته شود، مسلمین به آمال خودشان خواهند رسید و راه حل آن به دست ملت ماست». (صحیفه نور، ج۱۲، ۲۷۸)
ذلیل شمردن مسلمین و جدایی دین از سیاست، دو عامل دیگر انحطاط مسلمانان به شمار می‌آید. امام خمینی (ره) می‌فرماید:
«تزریق کرده بودند به ملت‌ها، به مسلمین به دیگر اقشار جمعیت‌های دنیا که سیاست کار شماها نیست، بروید سراغ کار خودتان و آن چیزی که مربوط به سیاست است بدهید به دست امپراتورها. همه چیز مسلمانان و مستضعفان را ببرند و ما بنشینیم بگوییم که نباید حکومت باشد، این یک حرف ابلهانه است؛ اینها مصیبت‌هایی است که به مسلمانان وارد شده است و سیاست‌های خارجی برای چاپیدن اینها و برای از بین بردن عزت مسلمین به آن دامن زدند … رسول‌اللَّه پایه سیاست را در دیانت گذاشته است. رسول‌اللَّه تشکیل حکومت و تشکیل مراکز سیاست داده است». (همان، ج ۲۰، ۱۹۸و۱۹۱)
امام (ره) همیشه در صدد بود با معرفی اصول حقیقی اسلام، چهره واقعی آن را نمایان کند:
«چه بسا با تفسیر نادرست عناوین مقدس، مسلمانان متدین را به عقب ماندگی سیاسی و اجتماعی گرفتار کرده و ارزش‌های کثیف را جایگزین ارزش‌های اسلامی می‌کردند؛ به خصوص زنان مسلمان باید هوشیار باشند که استکبار و سیاستمداران بی‌دین، به اسم آزادی و حقوق زن قصد دارند زنان را اسیر مسائل شیطانی غرب گردانند. مهم‌تر از آن، اینکه چشم‌ها و گوش‌ها و زبان‌هایی که لازم است به بیان و استماع حقایقی دینی بپردازند تا مردم به دام تبهکاران نیفتند، باید کور و کر و لال شوند». (همان، ج ۱۶، ۱۹۸)
غرب و شرق زدگی، از خودبیگانگی، روحیه مصرف‌گرایی، بی‌ارزش شمردن ارزش‌های دینی و ملی، دادن ارزش‌های کاذب به فرهنگ بیگانگان و ترویج مصرف کالاهای وارداتی نیز از عوامل عقب ماندن جوامع دینی به شمار می‌آید. امام خمینی (ره) در وصیت نامه الهی خود در تبیین عوامل پیش‌گفته می‌فرماید:
«از جمله نقشه‌هایی که تأثیر بزرگی در کشورها و کشور عزیزمان گذاشت و آثار آن تا حد زیادی بجا مانده، بیگانه نمودن کشورهای استعمار زده از خویش و غرب‌زده و شرق‌زده نمودن آنان است؛ به طوری‌که خود و فرهنگ و قدرت خود را به هیچ گرفتند و غرب و شرق را دو قطب قدرتمند و نژاد برتر، و فرهنگ آنان را والاتر و آن دو قدرت را قبله گاه عالم دانستند، و وابستگی به یکی از دو قطب را از فرایض غیرقابل اجتناب معرفی نمودند و قصه این امر غم‌انگیز طولانی و ضربه‌هایی که از آنان خورده و اکنون نیز می‌خوریم، کشنده و کوبنده است و غم‌انگیزتر اینکه، آنان ملت‌های ستمدیده زیر سلطه را در همه چیز عقب نگه داشتند و کشورهایی مصرفی بار آوردند. به قدری ما را از پیشرفت‌های خود و قدرت‌های شیطانی‌شان ترسانده‌اند، که جرئت دست زدن به هیچ ابتکاری را نداریم و همه چیز خود را تسلیم آنان کرده و سرنوشت خود و کشورهای خود را به دست آنان سپرده و چشم و گوش بسته مطیع فرمان هستیم و این پوچی و تهی مغزی مصنوعی موجب شده که در هیچ امری به فکر و دانش خود اتکا نکنیم و کورکورانه از شرق و غرب تقلید نماییم؛ بلکه اگر فرهنگ، ادب، صنعت و ابتکار داشتیم، نویسندگان و گویندگان غرب و شرق زدۀ بی فرهنگ آنها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فکر و قدرت بومی ما را سرکوب و مأیوس نموده و می‌نمایند. رسوم و آداب اجنبی را هر چند مبتذل و مفتضح باشد با عمل و گفتار و نوشتار ترویج کرده و با مداحی و ثناجویی، آنها را به خورد ملت‌ها داده و می‌دهند. فی‌المثل اگر در کتاب یا نوشته یا گفتاری چند واژۀ فرنگی باشد، بدون توجه به محتوای آن با اعجاب، پذیرفته و گوینده و نویسنده آن را دانشمند و روشنفکر به حساب می‌آورند. از گهواره تا قبر به هر چه بنگریم اگر با واژه غربی و شرقی اسم گذاری شود، مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن و پیشرفت محسوب و اگر واژه‌های بومی و خودی به کار رود مطرود و کهنه و واپس زده خواهد بود… رفتن به انگلستان و فرانسه و آمریکا و مسکو افتخاری پر ارزش، و رفتن به حج و سایر اماکن متبرکه کهنه پرستی و عقب ماندگی است. بی اعتنایی به آنچه مربوط به مذهب و معنویات است، از نشانه‌های روشنفکری و تمدن و در مقابل، تعهد به آن امور، نشانه عقب ماندگی و کهنه پرستی است.
اینجانب نمی گویم ما خود همه چیز داریم، معلوم است ما را در طول تاریخ نه چندان دور، خصوصاً در سده های اخیر از هر پیشرفتی محروم کردند. دولتمردان خائن و دودمان پهلوی، خصوصاً مراکز تبلیغاتی، دستاوردهای خودی و نیز خود کوچک دیدن‌ها و ناچیز دیدن‌ها، ما را از هر فعالیتی برای پیشرفت محروم کرد. وارد کردن کالاها از هر قماش و سرگرم کردن بانوان و مردان، خصوصاً طبقۀ جوان به اقسام اجناس وارداتی از قبیل ابزار آرایش و تزئینات و تجملات و بازی های کودکانه و به مسابقه کشاندن خانواده‌ها و مصرفی بار آوردن هرچه بیشتر، که خود داستان‌های غم‌انگیز دارد». (وصیت نامۀ سیاسی ـ الهی)
استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری(ره)، احیاگر اندیشه دینی و مصلح اجتماعی نیز در این مورد سخنان فراوان گفته است. وی در این باره می‌گوید: «هر مکتب اجتماعی معمولاً دربارۀ علل انحراف و انحطاط و همچنین علل تعالی و ترقی خود اظهار نظر می‌کند و طرز اظهار نظر یک مکتب دربارۀ این مطلب زاییدۀ این است که با چه دیدی نسبت به ترقی و انحطاط یا انحراف و استقامت یک جامعه می‌نگرند. مثلاً اگر کسی ترقی جامعه را فقط در پیشرفت مسائل اقتصادی و انحراف آن را در گرو شکست مادی و اقتصادی بداند، یک جور ترقی و انحراف را می‌نگرد، و اگر کسی انحراف و ترقی را در پیشرفت و تکامل مسائل اعتقادی و اخلاقی بداند به گونه‌ای دیگر آن مفاهیم را تفسیر می‌کند». (ده گفتار، ۱۴۴- ۱۵۲)
وی درباره کشف عامل اصلی انحطاط می‌گوید: «عده‌ای از غربی‌ها به اسلام حمله می‌کنند و علت انحراف و انحطاط مسلمین را خود اسلام می‌دانند، ولی از بحث‌های آینده روشن می‌شود که اسلام هیچ گونه مسئولیتی در انحراف مسلمین ندارد، بلکه مسلمین از تعالیم اجتماعی اسلام منحرف شده و به تبع آن به انحطاط کشیده شدند؛ هم‌چنان که پیشرفت کشورهای مسیحی از نظر مادی و اقتصادی بر حقانیت مسیحیت دلالت نمی‌کند».
استاد مطهری یکی از عوامل انحطاط مسلمانان را در عصر حاضر، نابودی تحریف معارف دینی دانسته و معتقد است که توحید، نبوت، ولایت و امامت تحریف شده، مفاهیم ارزشی چون: صبر، زهد، تقوا، توکل و… مسخ شده و تا وقتی که این مفاهیم، چهره حقیقی خود را بر روی مسلمین باز نکنند، آنها ترقی نخواهند کرد. ایشان در مقدمه کتاب «انسان و سرنوشت»، فهرستی نسبتاً مفصل از این بحث را ارائه نموده و می‌نویسد: در جواب علل انحراف و انحطاط مسلمین سه بخش اسلام، مسلمین و عوامل بیگانه مورد بررسی قرار گرفته و افکار و معتقداتی چون: اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر، اعتقاد به آخرت و تحقیر زندگی دنیا، شفاعت، تقیه، انتظار فرج و امثال آن مورد اتهام واقع شده‌اند. از نظر ایشان برای حل جامع این مسئله لازم است موضوعات زیر مورد تحقیق قرار گیرد:
۱ـ عظمت و انحطاط مسلمین؛ ۲ـ اسلام و مقتضیات زمان؛ ۳ـ سرنوشت و قضا و قدر؛ ۴ـ اعتقاد به معاد؛ ۵ـ شفاعت؛ ۶ـ تقیه؛ ۷ـ انتظار فرج؛ ۸ـ سیستم اخلاقی اسلام؛ ۹ـ حکومت از نظر اسلام؛ ۱۰ـ اقتصاد اسلامی؛ ۱۱ـ قوانین جزائی اسلام؛ ۱۲ـ حقوق زن در اسلام؛ ۱۳ـ قوانین بین‌المللی اسلام؛ ۱۴ـ نقاط انحراف؛ ۱۵ـ جعل و تحریف و وضع حدیث؛ ۱۶ـ اختلافات شیعه و سنی و اثر آن در انحطاط مسلمین؛ ۱۷ـ اشعریت و اعتزال؛ ۱۸ـ جمود و اجتهاد؛ ۱۹ـ فلسفه و تصوف؛ ۲۰ـ زمامداران جهان اسلام؛ ۲۱ـ روحانیت؛ ۲۲ـ فعالیت‌های تخریبی اقلیت‌ها در جهان اسلام؛ ۲۳ـ شعوبی گری در جهان اسلام؛ ۲۴ـ جنگ‌های صلیبی؛ ۲۵ـ سقوط اندلس؛ ۲۶ـ حمله مغول؛ ۲۷ـ استعمار.
ایشان می فرمایند: «اینها مجموع موضوعاتی است که از نظر اینجانب باید جزء این سلسله مباحث قرار گیرند». (ر. ک: انسان و سرنوشت، مقدمۀ کتاب)
مقام معظم رهبری همچون سایر شخصیت‌های علمی به تبیین عوامل انحراف و انحطاط مسلمانان پرداخته و مهم‌ترین عامل عقب‌ماندگی را نشناختن انسان و پایمال کردن صفات ویژه انسان می‌داند. «وضع زندگی بشر در سایه تمدن کنونی و در خط سیر فعلی، انسانیت را به فنا و نابودی تهدید می‌کند؛ یعنی صفات ویژه انسان را پایمال می‌سازد و به این دلیل، بر پا شدن مجتمع اسلامی ضرورتی است حتمی و اجتناب‌ناپذیر». (ادعانامه‌ای علیه تمدن غرب، ۲۳) وی علاوه بر عوامل پیش گفته، به بیان عوامل دیگری از جمله: بی اطلاعی از حال انسان، آشفتگی و سردرگمی زندگی انسان‌ها و تمدن مادی کنونی پرداخته و می فرماید: ملت‌هایی که به اوج تمدن رسیده و ملت‌هایی که بی اعتنا به صفات ویژۀ انسانی‌اند، کوشیده‌اند روش ماشینی و حیوانی را بر زندگی انسان، تطبیق دهند و نابخردانه، این مایه برتری انسان از حیوان و ماشین را نادیده گرفته‌اند. (همان، ۲۴(با تلخیص)) آیت الله خامنه ای، نظام سرمایه داری را از عوامل انحطاط جوامع دانسته و می‌فرمایند:
«این جنون نفع پرستی، زاییده آئین ننگین و ظالمانه رباخواری بود که از آغاز با نظام سرمایه داری در هم آمیخته و آن‌چنان در آن نظام رخنه کرده بود، که پایه اقتصاد جدید به شمار می‌آمد و خود از سویی دیگر همه ارزش‌های اخلاقی، انسانی و اجتماعی را مفاهیمی پوچ و بی معنی می‌گرفت و اجازه نمی‌داد که این مفاهیم در قوانین اقتصادی، کوچک‌ترین دخالتی کرده و آبی بر آتش این جنون عالم سوز بپاشند … انحطاط اخلاقی یکی دیگر از ارمغان‌های نظام سرمایه داری است». (همان، ۱۵۹و۱۶۱)
برداشت‌های نادرست، و بدفهمی نسبت به مفاهیم دینی، یکی دیگر از عوامل انحطاط به شمار می آید. ایشان در درک نادرست جوامع از مفهوم با ارزش صبر چنین می‌فرمایند:
«متأسفانه بلای تحریف، که بلای عمومی یا اغلبی واژه‌های اسلامی است، این واژه (یعنی واژه صبر) را نیز، بی نصیب نگذارده و… هنگامی که در یک جامعه ستم کش، بی اراده و اسیر، عوامل فساد و انحطاط مطرح شود، بزرگ‌ترین وسیله برای ستمگران و مفسدان و بزرگ ترین عامل و مشوّق عقب ماندگی و انحطاط و فساد خواهد بود». (گفتاری در باب صبر، ۶)
مقام معظم رهبری در سال های اخیر برای مسئله پیشرفت و عدالت، توصیه ها و راهکارهای نظری و عملی ارائه کرده اند که باید به صورت گفتمان و مهندسی درآید.
برخی از پژوهشگران بر این عقیده اند که علم در مرحله توجیه [۱۰] از هنجارهای عام گرایانه تفکر و اندیشه علمی استمداد می جوید و در مرحله کشف [۱۱] که متضمن مسئله یابی، فرضیه سازی و گاه مفهوم سازی و نظریه پردازی است از نقطه نظرها و تصورات جزئی، علایق اجتماعی و نظام ارزشی و هنجارهای محقق تأثیر می‌پذیرد. دیدگاه اثباتی جامعه شناسی، توسعه علمی را با منطق درونی علم توضیح می دهد و وجود علایق عملی و دیدگاه های ارزشی را مانع ترقی علم دانسته و فقط لبه عام گرایانه علم را تصدیق می کند. این آرمان سازی یک جانبه واقعیت های دنیای فعالیت علمی، فاقد کفایت تجربی می باشد.
علایق اجتماعی دانشمندان با متعین کردن علم و تعیین ساختار مسئله‌ای [۱۲] آن، گرچه علم را در قالب می ریزد ولی توسعه نگرش علمی را در سطح وسیع تر اجتماعی ممکن می سازد. علم بنا به سرنوشت خویش جهانی و بشری است و به قوم و قبیله ای خاص تعلق ندارد، اما تنها هنگامی در جامعه معین بومی می شود و منزل می گزیند که اهل آن قوم سؤالات، معماها، مشکلات و علایق خاص خود را داشته و بخواهند آنها را بر اساس روش های علمی تحلیل کنند و بشناسند. علایق اجتماعی لزوماً با عام گرایی علمی ناسازگار نبوده و امکان همزیستی آنها وجود دارد و بالاتر اینکه علم که محصولات آن بنا بر معیارهای جهانی می شوند، در تحقق خود نیازمند علایق اجتماعی خاص گرایانه و مواجهه آن با ایده های علمی است. نگرش جهانی علم، برای تحقق خود نیازمند دیدگاه بومی نیز هست. (قانعی راد، ۱۳۷۹: ۴۷۸)
این پژوهشگر برای توسعه علمی، اخلاقیات اجتماعی را عنصر محوری می شمارد که البته خودش از ارزش ها تأثیر می پذیرد. ارزش ها و فضای فرهنگی ـ اجتماعی در هر دوره، اخلاقیات اجتماعی را شکل می دهد. اخلاقیات اجتماعی در سراسر جامعه و تمدن معینی جریان می یابد و به اندیشمندان، نخبگان یا برگزیدگان اختصاص ندارد، اما می تواند رویکرد نخبگان فکری و اندیشه ورزان به پدیده های اجتماعی ـ تاریخ را شکل دهد. اندیشه یا علوم اجتماعی تاریخی به زمینه تمدنی و ارزش های فرهنگی وابسته است. رویکرد تجربی ـ عقلانی، ملاک تشخیص علم ورزی است ولی مسائل، الگوها، نقطه نظرها در بین دانشمندان و دوره های مختلف متفاوت است.
علوم اجتماعی ـ تاریخی در هر دوره و جامعه معین محدودیت ها و توانایی های خاص خود را دارد ولی میل به درک حقیقت جدای از پیش داوری فردی و گروهی، تمایز واقعیت ها از تعصب ها، اعمال روش های عمومی ارزیابی و اعتبار عینی، اهمیت دادن به عنصر تجربی، درک پدیده های متنوع در قالب های نظری انعطاف پذیر و حساس در مقابل موارد فردی و تاریخی، عناصر اساسی و اشتراکات روش شناختی علوم اجتماعی ـ تاریخی در همه دوره ها و زمینه ها را تشکیل می دهند. رشد علمی در هر دوره تاریخی به منظومه اجتماعی ـ فرهنگی آن عصر وابسته است. (همان، ۴۸۲) اخلاقیات شعوبی، عامل پویایی فرهنگی و ارتقای کیفیت روش شناسی علوم انسانی گردید. جهت گیری های ارزشی اخلاقیات شعوبی، فرهنگی ـ دینی و اجتماعی ـ سیاسی داشت و روش شناسی تجربی و اخلاق علمی نتیجه غیرمستقیم نهضت بود. گسترش علمی، نتیجه ناخواسته نهضت شعوبیه بود. رهبران جنبش در پی توسعه دانش نبودند، آنها می خواستند در یک جهان چندقطبی بر اساس پیام های مذهب جدید زندگی کنند و رسالت جانشینی خدا بر روی زمین و برای آبادانی زمین را، همراه با شعب یا قبیله خود بر دوش بکشند. مناسبات بین توسعه علوم تجربی و اخلاق شعوبی، رابطه ای مستقیم و پیش بینی شده نبود. اسلام به طور آشکار و مستقیم بر جستجوی علم و شناخت پدیده های طبیعی تأکید می کرد، ولی نهضت علمی قرون سوم تا پنجم هجری تنها تحت تأثیر توصیه های اسلام به دنبال حقیقت جویی نبود.
این توصیه در زمینه های فرهنگی و شرایط تاریخی گوناگون، مسیرهای مختلفی می پذیرفت و به توسعه معرفت های مختلف از دانش کلامی و حقوقی تا معرفت فلسفی، صوفیانه و باطنی می انجامید. انگیزه حقیقت جویی تنها هنگامی به توسعه علوم تجربی منجر گردید که در فرایند یک جنبش اجتماعی چارچوب سایر ارزش های اخلاقیات اجتماعی اسلام قرار گرفت و معنایی خاص یافت. حاصل آرمان‌ها و فعالیت های شعوبیه، گرچه ناخواسته بود ولی توسعه علمی با روح حقیقت جویی مذهبی در اسلام تطابق داشت. علم تنها با تسامح، آزادمنشی، دیدگاه فراتر از مرزها و نژادها و فقدان تعصب و سنت شکنی رشد نمی کند، این ارزش ها بیش از همه در نزد عرفا وجود داشت ولی درست برخلاف جهت علمی قرار گرفت. ارزش های مزبور تنها در یک منظومه فرهنگی خاص به رشد علمی انجامیدند. عقلانیت اجتماعی در بین مسلمانان از طریق الگوهای عقلانی تفکر کلامی، فلسفی یا علمی ظاهر نشد؛ زیرا چنین الگوهایی خود حاصل توسعه اندیشه اجتماعی عقلانی بودند.
عقلانیت اجتماعی همچون پدیده ای فرهنگی و تاریخی، با مقوله ارزش ها ارتباط دارد اما توسعه آن می تواند به پیدایش مقولات فکری عقلانی بینجامد. علوم اجتماعی ـ تاریخی حاصل انتقال عقلانیت از حوزه زندگی روزمره به حوزه فکری بود. یکی از ویژگی های اخلاقیات اجتماعی اسلام، تمایز بین دین و جامعه بود. دین جمعی همه سنت های اجتماعی را تقدس بخشید و زبان و فرهنگ عربی را با اسلام یگانه دانست. شعوبیه که از لحاظ فرهنگی و اجتماعی با اعراب متمایز بودند به منظور کسب استقلال سیاسی، عربیت و اسلام را از یکدیگر منفک کردند. آنها می گفتند: پیام جهانی اسلام ربطی به اعراب ندارد.
تمایز بین عرب و اسلام به یک رویکرد عمومی در مورد تمایز بین دین و جامعه انجامید که معنای آن عدم وابستگی دین جهانی به جامعه معین بود. این نحوه ارتباط بین دین و جامعه، که در واقع بیانگر رابطه معین بین دین و دنیا بود، امکان انتقاد از سنت های اجتماعی را فراهم ساخت، ولی از پیش، جامعه را به عنوان پدیده ای نادینی و دنیوی محسوب نکرد.
برعکس رویکرد اهل تأویل، جامعه را در مقوله امر دنیوی یا محسوس قرار می داد. متصوفه جامعه را به مثابه امر دنیوی شایسته غفلت و فراموشی دانستند و فلاسفه، لازمه وصول به امر معقول را کنارگذاشتن این دنیای اجتماعی محسوس دانستند. جنبش اجتماعی، حامل ارزش ها، جهت‌گیری‌های فرهنگی، ایدئولوژی سیاسی و رویکردهای دینی است، در حالی که فعالیت علمی در چارچوب روش شناسی و رویکرد عقلانی ـ تجربی صورت می گیرد. عقلانیت اجتماعی از طریق مدل های فلسفی یا علمی ظهور پیدا نمی کند. به عبارت دیگر عقلانیت اجتماعی نتیجه فرایندهای اجتماعی یا تأثیرات اندیشه ها و ارزش هایی است که از حوزه علم یا فلسفه منتقل نمی گردند و پدیده های فرهنگی و تاریخی می باشد. علوم اجتماعی در واقع نتیجه انتقال عقلانیت از حوزه زندگی روزمره به حوزه فعالیت علمی است. ظهور عقلانیت علمی بدون عقلانیت اجتماعی ممکن نیست. به عبارت دیگر، نگرش انسان به جامعه و مناسبات اجتماعی و همچنین به روابط میان ملت ها، اقوام و جوامع مختلف می تواند به توسعه علمی منجر شود. عقلانیت اجتماعی از حوزه علم یا فلسفه منتقل نمی شود ولی بر گسترش این حوزه ها تأثیر می گذارد. و با گسترش عقلانیت اجتماعی، توسعه علوم تاریخی ـ اجتماعی پیش درآمد توسعه علمی بود و به موازات علوم تاریخ ـ اجتماعی توسعه علمی در رشته های فیزیک، ریاضیات، طب و … رخ داد و در آخرین مرحله و با مقداری تأخیر، ابن خلدون علم عمران (جامعه شناسی) را پایه گذاری کرد. (همان، ۴۸-۴۹۴ (با تلخیص))
قانعی راد، همچنین بر این باور است که بی توجهی به مشاغل دنیوی و از جمله پیشه علم، حاصل از دست رفتن احساس مسئولیت در قبال جامعه ای بود که بیگانه بر آن حکومت می کرد. این فقدان مسئولیت اجتماعی در نگرش ملامتیه آشکار گشت که در پی نام بد رفتند، در حالی که دانشمندان تجربی به جامعه خود علاقه داشتند و در فعالیت های خود دارای انگیزه اجتماعی بودند. کاهش انگیزه اجتماعی و از دست رفتن تعارف فرهنگی از شرایط زوال علمی بود. (همان، ۵۱۰)
نظریه نگارنده
بحث از ضرورت تولید و توسعه علمی در کشور ایران از مهم ترین دغدغه های نهادها و مسئولان نظام جمهوری اسلامی است. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز تلاش می‌کند تا در این زمینه به نقشه جامع علمی کشور دست یابد ولی به نظر نگارنده، قبل از تدوین نقشه جامع علمی کشور، باید مهم ترین عوامل و موانع تولید علم در جهان اسلام را کشف کرد تا با به کارگیری عامل و رفع حاکمیت مانع، به تولید علم دست یافت. به نظر می رسد عامل و مانع اصلی تولید علم در کشور، مدل عقلانیت حاکم بر کشور می باشد و نگارنده این مطلب را با روش تاریخی به دست آورده است. توضیح مطلب اینکه، مدل‌های مختلف عقلانیت در جهان اسلام به وجود آمده و منشأ تحولات مثبت و منفی شده است. مهم ترین مدل های عقلانیت حاکم در جهان اسلام به لحاظ تاریخی عبارت اند از: عقلانیت حدیثی و اخباری یا نقل گرایانه ظاهرمآبانه، عقلانیت عقل و نقل گرایانه، عقلانیت اعتزالی، عقلانیت اشعری، عقلانیت سینوی و مشائی، عقلانیت صوفیانه، عقلانیت اشراقی و عقلانیت صدرایی؛ این مدل های عقلانیت، کارکردهای گوناگونی در تاریخ اسلام داشته‌اند. عقلانیت سینوی، هم از کارکرد طبیعت شناختی و مطالعه جزءنگرانه برخوردار بوده و هم توان دفاع از الهیات و مباحث کلامی را داشته است ولی مدل‌های دیگر یا فاقد هر دو کارکرد و یا ناتوان در یکی از دو کارکرد طبیعت شناسی و عقلانی سازی الهیات بوده‌اند.
توضیح اینکه، عقلانیت حدیثی و عقلانیت اشعری به لحاظ رویکرد جبرگرایانه، عقلانیت صوفیانه، عقلانیت اشراقی و عقلانیت صدرایی به لحاظ رویکرد کل نگرانه، نسبت به علوم جزئیه، بی‌مهری می‌ورزند و حتماً ملاصدرا به ابن سینا خرده می‌گیرد که چرا وقت خود را صرف مسائل کم ارزش طبیعت شناختی می‌کند و آن را اتلاف وقت می‌شمارد. البته یک امتیازی در مدل عقلانیت اشراقی و صدرایی است که به سَمت دفاع عقلانی از آموزه‌های دینی رفته و آن هدف مهم را دغدغه اصلی خود می‌دانند و آن قدر حکمت و عقلانیت صدرایی قابلیت دارد که با توسعه آن توسط علامه طباطبایی و شاگردانش در برابر شبهات مارکسیست ها و روشنفکران دینی معاصر می‌ایستد و آنها را با عقلانیت خود پاسخ می‌دهد و حتماً عقلانیت صدرایی را در دفاع از آموزه‌های فقهی نیز به کار می‌گیرد و از این جهت حکمت صدرایی علاوه بر عقاید به فقه و اخلاق هم مدد می‌رساند.
کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» استاد مطهری و «زن در آینه جلال و جمال» استاد جوادی و نیز سایر کتاب های ایشان و استاد مصباح و استاد سبحانی در باب حقوق بشر و حقوق زن و حقوق جزا و غیره، شاهد بر این مدعاست. عقلانیت اعتزالی هم اگرچه در قبل از عصر ترجمه فلسفه با بعد از عصر ترجمه متفاوت است، ولی عقلانیت اعتزالی قبل از دوران ترجمه، عقلانیت تمثیلی و بعد از ترجمه، عقلانیت تمثیلی و قیاسی را می‌پذیرد و در دو دوره، رویکرد جزءنگرانه به عالم طبیعت را می‌پذیرد ولی به دلیل روش شناسی ظنی در اثبات الهیات ناتوان است ولی هیچ یک از دو کارکرد طبیعت شناسی و الهیات عقلی از عقلانیت صوفیانه بر نمی‌خیزد.
به نظر نگارنده، تنها عقلانیت سینوی و عقلانیت نقل و عقل گرایانه به گونه‌ای روش شناسی خود را تبیین و تدوین کرده‌اند که جزء و کل هستی اهمیت می‌یابد البته میان این دو مدل عقلانیت هم تفاوت هایی وجود دارد. عقلانیت عقل و نقل گرایانه، مدلی از عقلانیت است که برای نخستین بار توسط «شیخ مفید» ارائه گردید ولی نسل بعدی یعنی سیدمرتضی و شیخ طوسی تنها آن را در عرصه عقاید و فقه و اخلاق به کار گرفتند و متأسفانه همانند جابر بن حیان و ابن هیثم در عرصه علوم جزئیه به کار نگرفتند. ولی عقلانیت سینوی، خود را به دو کارکرد پیش گفته، نمایان ساخت. حال که مدل های گوناگون عقلانیت در تاریخ اسلام به اختصار بیان گشت، روشن می‌گردد که چرا علوم پایه و دقیقه در غرب جدید و معاصر رشد می‌کند ولی در جهان اسلام به افول می‌گراید؛ به نظر می آید با عقلانیت سینوی، سیر نزولی و عقلانیت صوفیانه، سیر صعودی در جهان اسلام پیدا می‌کند ولی این فرایند در غرب سیر معکوسی داشته است. پس با رشد و حاکمیت فرقه‌های صوفیانه در جهان اسلام، عقلانیت کل نگرانۀ غیراستدلالی پیش می‌رود و نه تنها به حقایق مادی و جزئی وقعی نمی‌نهد و آن را نازل‌ترین مرتبه هستی می‌یابد بلکه حتماً عقلانیت شخص محورانه او نمی‌تواند به دفاع قابل انتقال نسبت به آموزه‌های دینی بپردازد. متأسفانه با طرح شبهات غزالی به فلسفه سینوی در کتاب «تهافت الفلاسفه» و اصالت دادن به عرفان و تصوف، فلسفه سینوی با دو کارکردش به حاشیه رفت؛ هر چند شیخ اشراق، میرداماد و ملاصدرا با ارائه فلسفه و مدل عقلانی خود توانستند با ترکیب عرفان، فلسفه، دل و عقل، تنها یکی از کارکردهای فلسفه سینوی یعنی دفاع از الهیات اسلامی را احیا کنند.
به همین جهت، نگارنده معتقد است که عقلانیت تصوف از مهم ترین عوامل رکود علوم تجربی در جهان اسلام بوده است و به صورت کلاسیک این آسیب جدی توسط غزالی زده شد. بی تردید با مطالعه تاریخ فلسفه غرب، دقیقاً تحقق همین ماجرا در غرب ـ ولی به صورت معکوس ـ مشاهده می شود. در غرب قرون وسطایی، فلسفه افلاطونی و نوافلاطونی حاکمیت می‌یابد و چنین فلسفه‌ای با رویکرد و عقلانیت اشراقی به تبیین هستی می‌پردازد. این نوع از عقلانیت گرچه مانند عقلانیت دوره هلنیسم و مکاتب کلبیون نیست و به همین جهت در معقول سازی آموزه‌های مسیحیت تا حدودی با توفیق جامعه شناختی، نه منطقی همراه می‌شود ولی این مدل عقلانیت اجازه ورود به مطالعه جهان بی ارزش ماده را نمی‌دهد؛ زیرا رویکرد کل نگرانه به جزئیات هستی بی توجه دارد. اما وقتی در قرون دوازدهم و سیزدهم میلادی، فلسفۀ سینوی به غرب پا می‌گذارد، تازه غربیان از طریق فلسفۀ ابن سینا با ارسطو آشنا می‌شوند و زمینه رشد علوم جزئیه ظهور می‌یابد.
عقلانیت ارسطو و بوعلی این ویژگی را داشت که نه تنها کارکرد دفاعی از آموزه‌های دینی داشته باشد، بلکه با بها دادن به استقرا و دفاع عقلانی و معرفت شناختی از آن و تبدیل استقرای ناقص به تجربه، پای علوم تجربی را هم باز کند. البته «توماس آکویناس» به جهت ارائه تفسیر افلاطونی از ارسطو و ابن سینا، چندان وارد علوم جزئیه نمی‌شود تا اینکه به طور اساسی حاکمیت فلسفه افلاطون و نوافلاطونیان رخت بر می بندد ولی چون غرب با شکاکیت اُکامی روبه رو می‌شود، به مرور زمان، در دوره جدید به عقلانیت مدرنیته دست می‌یابد و جهان مدرن را به وجود می‌آورد. ولی این عقلانیت مدرن نه تنها کارکرد دفاعی از دین و الهیات ندارد، بلکه با آموزه‌های دین هم در تعارض است و مسائل جدید برای الهیات به وجود می‌آورد. پس حاکمیت عقلانیت صوفیانه باعث عقب افتادگی علمی جهان اسلام و جهان غرب شده است. جالب اینجاست که دکتر نصر که از مدافعان عقلانیت صوفیانه است و با بهره گیری از مبانی حکمت خالده و سنت گرایی در معقول سازی چنین عقلانیتی تلاش می‌کند، بر این باور است که فلسفه دکارت، که متأثر از فلسفه ارسطو است، باعث رشد علمی در جهان غرب شد ولی حکمت صدرایی این توفیق را نیافت. البته به زعم او باید سپاسگزار ملاصدرا هم بود که فلسفه‌اش به مدرنیته نینجامید. غافل از اینکه آنچه منشأ مدرنیته شد، عقلانیت مدرنیته بود نه عقلانیت ارسطویی و سینوی که اگر این عقلانیت رشد می‌کرد، بی شک آسیب‌های دین پژوهی و پیامدهای منفی مدرنیته به وجود نمی‌آمد. باید به این نکته هم اشاره کرد که مسیحیت غرب و آموزه‌های آن به جهت تعارض‌های شدید با عقلانیت منطقی اجازه رشد عقلانیت ارسطویی و سینوی را هم نمی‌داد.
آن مقطعی هم که این عقلانیت وارد شد، با تفسیر افلاطونی پذیرفته شد ولی به مرور زمان متوجه تعارض‌های شدید میان عقلانیت سینوی و مسیحیت شدند و برای توجیه مسیحیت با طرح الهیات لیبرال و تجربه‌گرا به عقلانیت مدرنیته رو آوردند. اکنون می توان پی برد که چرا سیاستمداران غربی تلاش می‌کنند تا در ایرانِ رو به توسعه، جریان های عرفان های سکولار و فرقه‌های صوفیانه رشد کند و شخصیت هایی مانند نصر دوباره جان تازه بگیرند. به نظر نگارنده جریان نصر و جریان سروش دو لبه یک قیچی هستند که نتیجه هر دو مدل عقلانیت، پلورالیسم دینی و جلوگیری از توسعه علمی با رویکرد عقلانیت اسلامی است. بنابراین بر مسئولان فرهنگی و امنیتی نظام لازم است که به این تذکار مهم که حاصل سال ها مطالعه و پژوهش نگارنده است، توجه داشته باشند و با وجود لزوم آزادی مطابق با قانون اساسی برای جریان های مختلف و طرح مباحث علمی و فکری گوناگون، اجازه حاکمیت عقلانیت تصوف توسط فرقه های صوفیه و عقلانیت مدرنیته توسط روشنفکری سکولار را در کشور ندهند که در این صورت، با تکرار فاجعه افول علم در قرون وسطای مسیحیت و قرن ششم به بعد در جهان اسلام مواجه خواهیم شد. در پایان لازم به نظر می رسد از یک نتیجه گیری قهری از بحث، جلوگیری شود تا خوانندگان سطور گمان نبرند که نگارنده بر عقلانیت سینوی و احیای مطلق آن تأکید دارد؛ به هیچ وجه این نوشتار چنین مدعایی را در سر نمی‌پروراند و تنها در اینجا خواسته است تا هشت مدل عقلانیت در جهان اسلام را در باب تولید علوم جزئیه مقایسه کند. در عقلانیت سینوی آسیب‌های دیگری هم وجود دارد که با مطالعه قانون بوعلی و برخی آثار دیگر وی به دست می‌آید که البته در اینجا در مقام بیان آن نیستیم ولی همین آسیب‌های عقلانیت سینوی در کنار آموزه‌های غیرعقلانی مسیحیت سبب شد که عقلانیت مدرن و پیامدهای منفی آن تحقق یابد.
نگارنده معتقد به عقلانیت اسلامی برگرفته از عقل بدیهی و استنتاجی قرآن و سنت اهل بیت است که مدیریت تفکر خاصی را به ارمغان می‌آورد و حاصل آن حکمت است که هم بدون تأویل گرایی، در دفاع از الهیات توانمند است و هم به علوم جزئیه توجه می‌کند و هم پیامدهای عقلانیت مدرنیته را ندارد و به اعتراف تاریخ اهل بیت هم می‌تواند در برابر جریان های مختلف مقاومت کند. در پایان، به این نکته هم اشاره می شود که هدف نگارنده در این وجیزه، بیان تفصیلی و مؤلفه های مدل های هشت گانه عقلانیت در جهان اسلام نبود زیرا بحث بسیار مستوفایی نیاز دارد و برای رسیدن به عقلانیت اسلامی باید حداقل به تدوین شش فلسفه مضاف یعنی فلسفه معرفت، فلسفه فهم، فلسفه هستی، فلسفه انسان، فلسفه دین و فلسفه اجتماع پرداخت. قصد نگارنده تنها تذکاری به خوانندگان و طالبان توسعه علمی کشور بود تا آشکار گردد که بدون تدوین عقلانیت اسلامی و بدون آسیب شناسی مدل های دیگر عقلانیت، نمی‌توانند به توسعه علمی آگاهانه دست یابند.
نتیجه گیری
حاصل سخن آن است که دوره رشد علمی در تمدن اسلامی را می توان با دوره شکل گیری نهضت شعوبیه همزمان دانست. «سارتون» دوره توسعه علمی در بین مسلمانان را در سال های ۱۳۰ تا ۵۰۰ هجری می داند. (جورج سارتون، ۱۳۵۳: ۴۲) دانشمندان بزرگی با نظریه پردازی و نوآوری های متعدد محتوایی و روش شناختی در این دوره ظهور کردند. دو نوع عقلانیت معرفتی و اجتماعیِ توسعه ساز در آن دوره سبب شد تا رشد علمی در عرصه علوم طبیعی و انسانی تحقق یابد. عقلانیت معرفتی جامع نگر و غیر صوفیانه و نگرش و بینش درست به هستی و انسان و طبیعت سبب شد تا مطالعه طبیعت و انسان این جهانی مطلوب و پسندیده گردد و عقلانیت اجتماعی و منشی و کنشی فضیلت محور توانست به حاکمان رفتاری معقولانه بدهد و به عالمان و دانشمندان حرمت نهند تا دانش طبیعت شناختی و انسان شناختی تجربی توسعه یابد.
غزالی جمع مصالح دنیا و دین را ناممکن و دشوار معرفی می کرد و بر این باور بود که پرداختن به معرفت آخرت، باید از طریق غفلت از معرفت دنیا انجام پذیرد. وی می گوید: «ایشان چون دو پله ترازویند که گرانی یکی به سبکی دیگری است و چون مشرق و مغرب، که نزدیکی به یکی موجب دوری است از دیگری و برای این جماعتی را که در کارهای دنیا و در علم طب و هندسه و حساب و فلسفه زیرک بینی، در کارهای آخرت جاهل باشند». (احیاء علوم الدین، ربع مهلکات، ۱۳۶۸: ۳۷ـ۳۹)
نقش حاکمان در فرهنگ سازی توسعه علمی بسیار است. خوارزمشاه، دانش را شریف ترین فرمانروایی می شمارد و سلطان محمود در پی سلطنت مطلقه است. خوارزمشاه نزدیک حجره ابوریحان به احترام وی از اسب فرود آمد و گفت: دانش از شریف ترین فرمانروایی هاست؛ همه مردم به استقبال او می روند، ولی صاحب علم به نزد کسی نمی رود. اگر رسم و آئین بودی ترا فرا نخواندمی و خود به نزد تو می آمدم؛ چه دانش برتری دارد و چیزی بر دانش برتری نیابد: فالعلم یعلوا و لا یعلی. (ابوریحان بیرونی، ۱۳۵۲: ۱ـ۲)
نگارنده بر این باور است که عقلانیت صوفیانه و نوع نگاه به عالم و آدم در میان صوفیان و رواج آن در میان عوام، باعث شد که مشاغل دنیوی و دانش افزایی به حاشیه بنشیند و انگیزه های اجتماعی تولید علم رو به زوال برود. کسانی که دین را منحصر به زیست روحی ـ معنوی می دانستند و علم و دانش را شناخت عقلانی ـ تجربی واقعیت های دنیوی معرفی می کردند و سعادت آدمی را در گزینش زیست دینی نه زیست علمی می دانستند، به سراغ زیست علمی یعنی شناخت عقلانی ـ تجربی نمی رفتند و مشاغل دنیوی و علمی را مانع سلوک دینی می شمردند. مطلب بسیار مهم این است که نفی عقلانیت صوفیانه به معنای پذیرش عقلانیت مدرنیته نیست. عقلانیت صوفیانه، رابطه طولی پدیده ها را با خدا مطالعه کرده و از کشف و مطالعه عرضی آنها به جهت بی ارزشی پرهیز می کند و عقلانیت مدرنیته به جهت تأثیرپذیری از عصر روشنگری و بی توجهی به امور ملکوت، مطالعه طولی پدیده ها را کنار گذاشته و تنها به مطالعه عرضی آنها پرداخت. ما بر این باوریم که عقلانیت اسلامی به مطالعه عرضی پدیده های طبیعی و انسانی، به کشف و مطالعه طولی دعوت می کند. آیات قرآنی مانند: «أَفَلَا ینْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیفَ خُلِقَتْ» (غاشیه/۱۷)، از دو بخش مطالعه عرضی ابل شناسی و مطالعه طولی خداشناسی تشکیل شده است.
..............................
کتابنامه
قرآن کریم
وصیت نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی (ره)
اسدآبادی، سیدجمال الدین. (۱۳۵۸). مقالات جمالیه. گردآوری میرزا لطف الله اسدآبادی. تهران. انتشارات اسلامی. چاپ دوم
اقبال لاهوری، محمد. ([۱۳۶۲؟] ۱۳۴۶). احیای فکر دینی در اسلام. ترجمۀ احمد آرام. تهران. رسالت قلم. کتاب پ‌ای‌ا
اقبال، ج‌اوی‌د. (۱۳۷۲). زندگی و افکار علامه اقبال لاهوری. ۲جلد. ترجمۀ ش‌ه‌ی‌ن‌دخ‌ت ک‌ام‌ران‌م‌ق‌دم (ص‌ف‌ی‌اری). تهران. شرکت ب‌ه‌ن‌ش‌ر
امام خمینی. صحیفه نور. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
آخوندزاده، میرزا فتحعلی. (۱۳۵۷). الفبای جدید و مکتوبات. به کوشش حمید محمدزاده، تبریز، نشر احیا
آوینی، سیدمرتضی. (۱۳۸۴). توسعه و مبانی تمدن غرب. تهران. نشر ساقی
بازرگان، مهدی. (۱۳۷۸). مجموعه آثار. ج۸٫ تهران. بنیاد فرهنگی بازرگان. شرکت سهامی انتشار. چاپ اول
_______ . آفات توحید. تهران. دفتر نشر و فرهنگ اسلامی
_______ . بازگشت به قرآن و مرجعیت و روحانیت
_______ . پراگماتیسم در اسلام
_______ . راه طی شده
بیرونی، ابوریحان. (۱۳۵۲). تحدید النهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن. ترجمه احمد آرام. تهران. انتشارات دانشگاه تهران
خامنه ای، سید علی. ادعانامه‌ای علیه تمدن غرب
_______ . گفتاری در باب صبر
خسروپناه، عبدالحسین. ( ۱۳۸۸). آسیب شناسی دین پژوهی معاصر، تهران. انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
در شناخت اقبال؛ مجموعه مقالات کنگره جهانی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری. ( ۱۳۶۵). به کوشش غلامرضا ستوده. تهران. دانشگاه تهران
رحمانیان، داریوش. (۱۳۸۲). انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین. تبریز. مؤسسه تحقیقاتی سیدعلامه
سارتون، جورج. (۱۳۵۳). مقدمه ای بر تاریخ علم. ترجمه غلامحسین صدری افشار. انتشارات دفتر ترویج علوم وزارت علوم و آموزش عالی
ساکت، م‌ح‌م‌دحسین. (۱۳۸۵). م‌اه‌ت‌اب ش‌ام شرق: گ‌زاره و گ‌زی‌ن‌ۀ ان‌دی‌شه‌ش‌ن‌اس‌ی اقبال. تهران. م‌رک‌ز نشر میراث م‌ک‌ت‌وب
س‌ع‌ی‌دی، غلامرضا. (۱۳۷۹). اندیشههای اقبال لاهـ‌وری. ب‌ه‌ک‌وش‌ش و مقدمۀ هادی خ‌س‌روش‌اه‌ی. تهران. ک‌ل‌ب‌ۀ ش‌روق. نشر س‌م‌اط
شریعتی، علی. (۱۳۶۱). مجموعه آثار. ج ۱۶، ۱۷ و ۱۹ـ ۲۹٫ تهران. قلم. چاپ اول
طباطبایی، محیط. (بی‌تا). مجموعه آثار میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله. تهران. انتشارات علمی. چاپ اول
غزالی، ابوحامد. (۱۳۶۸). احیاء علوم الدین، ربع مهلکات. ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزم. به کوشش: حسین خدیو جم. تهران. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
قانعی راد، سیدمحمدامین. (۱۳۷۹). جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران. مؤسسه انتشارات مدینه
مطهری، مرتضی. انسان و سرنوشت
_______ . ده گفتار. تهران. انتشارات صدرا
_______ . (۱۳۶۵). بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر. تهران. انتشارات صدرا
میسرا، پراساد. برداشتی نو از مسائل توسعه. ترجمه حمید فراهانی راد. گزیده مسائل اقتصادی اجتماعی. سازمان برنامه و بودجه. شماره ۴۶
نصیری، مهدی. (۱۳۸۱). اسلام و ت‌ج‌دد. تهران. کتاب ص‌ب‌ح
[۲]. «وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ» (انفال/۴۶)؛ نزاع نکنید تا سست نشوید و قدرت شما ار میان نرود.
[۳]. «فَلَوْ لا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیه ینْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلاَّ قَلِیلاً مِمَّنْ أَنْجَینا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِیهِ وَ کانُوا مُجْرِمِینَ» (هود/۱۱۶)؛ چرا در قرون قبل از شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند که از فساد در روی زمین جلوگیری کنند!؟ مگر اندکی از آنها که نجاتشان دادیم. و آنان که ستم می کردند، از تنعّم و کامجویی پیروی کردند و گناهکار بودند.
[۴]. هود/ ۳۳ ـ ۵۳
[۵]. بقره/۶۵؛ مائده/ ۲۱
[۶]. اعراف/۱۰۰
[۷]. بقره/۲۵۶
[۸]. خوانندگان برای اطلاع بیشتر می توانند به: نگارنده. (۱۳۸۸). آسیب شناسی دین پژوهی معاصر. تهران. انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. بخش دوم، فصل سوم مراجعه کنند.
[۹]. ر. ک: بازرگان. آفات توحید، ص۹، پراگماتیسم در اسلام، راه طی شده، ص۷، بازگشت به قرآن و مرجعیت و روحانیت.
[۱۰] .justification
[۱۱]. discovery
[۱۲].problemati